Radzyń Chełmiński to niewielkie miasteczko w woj. kujawsko-pomorskim, położone na Pojezierzu Chełmińskim, ok. 20 km na południowy wschód od Grudziądza.
Radzyń leży na skrzyżowaniu dwóch dróg krajowych, mających charakter tras turystycznych.W niewielkiej odległości od centrum miasta, na wzniesieniu położonym na zachodnim brzegu wysychającego Jeziora Zamkowego, wznoszą się monumentalne ruiny, które od dawna przyciągały uwagę miłośników i badaczy dawnej architektury. Marzenna Stocka artykuł ukazał się w miesięczniku „Rynek Podróży” w lutym 2006r
Na terenie Radzynia już w VI w. istniał gród pruski, zbudowany pośród jezior i mokradeł, najprawdopodobniej w celu ochrony przechodzących tędy szlaków komunikacyjnych z ziemi chełmińskiej do Pomezanii. W 1218 r. dobra radzyńskie zostały sprzedane biskupowi pruskiemu Chrystianowi. Zapewne około 1233 r. na miejscu wcześniejszego pruskiego grodu, pierwszy zakonny mistrz krajowy Herman von Balk najpierw stworzył obóz warowny, a potem drewniano-ziemny gród, i jeszcze w tym samym roku osada Rasin otrzymała od Krzyżaków przywilej lokacyjny na prawie chełmińskim.
W końcu XIII w. Krzyżacy rozpoczęli tu budowę murowanego zamku obronnego.
Zespół warowny składał się z zamku głównego, stanowiącego siedzibę komtura i z obszernego przedzamcza, usytuowanego od południa, pomiędzy zamkiem a ufortyfikowanym miastem. Prawdopodobnie od strony Jeziora Zamkowego, czyli od wschodu istniało drugie przedzamcze.
Zamek był niszczony zarówno podczas wojen polsko-krzyżackich w XV w. jak i najazdów szwedzkich w XVII w. We wrześniu 1628 r., gdy zamek był oblegany przez wojska szwedzkie, uszkodzeniu uległy skrzydła północne i zachodnie oraz brama wjazdowa przedzamcza.
Pod koniec XVIII w. przystąpiono do wyburzania zamkowych murów w celu pozyskania taniego budulca. Uzyskane materiały użyto do budowy kilku budynków w miasteczku, m. in. ratusza.
W latach sześćdziesiątych XX w. podjęto na szeroką skalę prace badawcze i konserwatorskie, mające na celu zabezpieczenie zabytku w formie malowniczo położonej trwałej ruiny.
Radzyń Chełmiński posiada dużą wartość jako zespół urbanistyczny ze względu na dość dobrze zachowany średniowieczny układ przestrzenny. Ośrodkiem układu miejskiego jest zbliżony w zarysie do kwadratu plac rynkowy, położony na wschodnim skraju miasta.
Zabudowa ukształtowana jest w formie zasadniczo regularnych, najczęściej równoleżnikowo ułożonych bloków. Drewniane i murowane budynki pochodzą głównie z końca XVIII i początku XIX w.
Elementem dominującym w północnej części miasta jest gotycki zamek krzyżacki, zbudowany na naturalnym wzniesieniu, a na zachodnim skraju miasta gotycki kościół pw. św. Anny,o dużej wartości zabytkowej, zbudowany w 1. poł. XIV w. Wystrój wnętrza kościoła jest barokowy. Na uwagę zasługuje znajdujący sie w ołtarzu głównym obraz „Koronacja Matki Boskiej” sygnowany przez Bartłomieja Strobla. Ponadto w mieście zachowała się gotycka kaplica cmentarna i ślady pruskiego grodziska.
Zamek radzyński był zaliczany do grupy największych i najlepiej umocnionych zamków ziemi chełmińskiej. Jego wspaniała architektura i bogaty gotycki detal rzeźbiarski stawiają ten krzyżacki zamek konwentualny w rzędzie najwybitniejszych dział średniowiecznego budownictwa obronnego, przypadającego na pierwszą połowę XIV w.
Spośród całego założenia obejmującego zamek górny i dwa przedzamcza do dziś zachowało się reprezentacyjne skrzydło południowe zamku, z dwiema narożnymi basztami. Elewacja frontowa ozdobiona wzorem w formie rombów z cegły zendrówki przetrwała niemal w całości. Istnieje także część dawnych piwnic, brama wjazdowa i kaplica. Zachowały sie ponadto ruiny refektarza i kapitularza.
Odrestaurowany zamek jest udostępniony zwiedzającym. Z narożnych wież oraz ganku strażniczego wieńczącego skrzydło południowe roztacza się atrakcyjny widok na miasto i okolicę. W dawnej kaplicy funkcjonuje wystawa poświęcona historii zamku i miasta.
Malownicze ruiny radzyńskiego zamku należą do jednych z najpiękniejszych pozostałości po dawnym państwie krzyżackim.
Dogodne położenie Radzynia oraz jego walory zabytkowe stwarzają możliwość wykorzystania miasta jako atrakcyjnej bazy turystycznej.
Zdjęcia
1. Widok ruin zamku od zachodu. Fot. M. Stocka
2. Zamek w Radzyniu Chełmińskim. Fot. W. Stępień. . Archiwum ROBiDZ – Toruń
3. Kościół parafialny pw. św. Anny w Radzyniu Chełmińskim. Fot M. Stocka
